W 1944 roku 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa (1 PSP) wylądowała w Oosterbeek i Driel w ramach operacji Market Garden. Żołnierze brygady pochodzili z całej Polski, a dokładniej mówiąc: z terytorium II Rzeczypospolitej (ilustracja 1).

Przesunięcie granic

Po ataku Niemiec 1 września 1939 roku i Związku Radzieckiego 17 września 1939 roku na Polskę obszary na zachodzie i wschodzie kraju zostały włączone odpowiednio do Niemiec i Związku Radzieckiego. Obszary Związku Radzieckiego zostały w 1941 roku zajęte przez Niemców podczas niemieckiej inwazji na Związek Radziecki. Po zakończeniu wojny i pokonaniu Niemiec Związek Radziecki ponownie rościł sobie prawo do zajętych w 1939 roku obszarów, które zostały włączone do Socjalistycznych Republik Radzieckich: Ukrainy, Białorusi i Litwy. W zamian za to obszary na wschodzie Niemiec zostały wcielone do Polski. Po kilku „poprawkach” w latach pięćdziesiątych ustaliły się granice państwowe w formie, w jakiej je obecnie znamy. Oznacza to, że wielu żołnierzy brygady pochodziło z obszarów, które obecnie są częścią państw takich jak Ukraina, Białoruś, Litwa lub rosyjska enklawa wokół Kaliningradu na północ od Polski.

Polegli żołnierze z terenów wschodnich

W lutym 2023 roku Graham Francis opublikował w biuletynie Arnhem 1944 Fellowship listę poległych polskich spadochroniarzy pochodzących z tych obszarów. Artykuł nosi tytuł „The Ukrainian Connection”. Na liście obejmującej 45 poległych skrót KIA oznacza „Killed in Action” (poległ w akcji), DoW – „Died of Wounds” (zmarł z powodu odniesionych ran), a AOWC – „Arnhem Oosterbeek War Cemetery”, znany również jako „Cmentarz Wojenny Arnhem-Oosterbeek”. Z lista można się zapoznać w formacie PDF.

Na ponowne wykorzystanie tej listy otrzymaliśmy oczywiście zgodę autora.

Całkowita liczba żołnierzy pochodzących z terenów wschodnich w brygadzie

Na koniec Graham Francis dokonuje następującej obserwacji: Spośród 97 poległych spadochroniarzy, 45* widnieje na liście jako osoby pochodzące z terenów na wschodzie Rzeczypospolitej, które po wojnie przestały należeć do Polski. Z tego 32 pochodzi z obszaru obecnej Ukrainy. Na tej podstawie wyciąga ogólny wniosek, że w całej brygadzie około 800 żołnierzy mogło pochodzić z terenów wschodnich, z czego około 560 z obszarów obecnej Ukrainy.

Nie wspomina przy tym, że dotyczy to także generała Sosabowskiego, który urodził się w 1892 w Stanisławowie (obecnie Iwano-Frankiwsk w Ukrainie). Obszar ten był wówczas częścią Austro-Węgier.

Zastrzeżenie

Analizując to wszystko, należy jednak zaznaczyć, że regiony, o których mowa, cechowało w okresie przed drugą wojną światową niezwykle zróżnicowanie etniczne. Dopiero po wojnie, wraz z przesunięciem granic, nastąpiły migracje ludności, co doprowadziło do powstania bardziej homogenicznych państw narodowych. Oczywiście istotnym czynnikiem był fakt, że społeczność żydowska, która przed wojną stanowiła znaczną część populacji Rzeczypospolitej, została w większości unicestwiona w Zagładzie.

Ilustruje to mapa (ilustracja 3), która przedstawia dominujące grupy etniczne na terytorium II Rzeczypospolitej. Ciekawy jest też artykuł dziennikarza Pietera van Osa mówiący między innymi o tym, że ludzie pytani podczas spisu ludności w tamtym okresie o swoją narodowość w większości deklarowali, że identyfikują się nie z państwem narodowym, lecz z regionem.

Z terenów wschodnich do Arnhem

Gdy w październiku 1939 roku rozpoczęła się niemiecko-sowiecka okupacja Polski, część spadochroniarzy uciekła do Rumunii i Węgier. Stamtąd wielu z nich udało się do Francji i Wielkiej Brytanii, aby dołączyć do polskiej armii. Inna ważna grupa została deportowany przez Sowietów do obozów pracy w głębi Związku Radzieckiego. Ci, którzy nie zostali zamordowani i przetrwali gehennę w sowieckich obozach, mogli dołączyć do polskiej armii dopiero od 1941 roku, gdy po ataku Niemiec Związek Radziecki dołączył do Aliantów. Niektórzy pokonali w tej podróży 40 000 kilometrów, aby wziąć udział w walkach pod Oosterbeek i Driel.

Ilustracja 1: Polska w 1930 r., podział na dystrykty
Wikipedia: By XrysD – Own work, CC BY-SA 4.0  

IIlustracja 2: Przesunięcie granic po II wojnie światowej
Wikipedia: By radek.s – Own work, CC BY-SA 3.0    

Ilustracja 3: Grupy etniczne w Polsce w 1921 r.
https://www.edmaps.com/html/poland_1921_c.html

*) Właściwie 44, ponieważ autor wymienia także na liście spadochroniarza, który pochodził z Petersburga, a miasto to nigdy nie było polskie.