april, 2024 - Poolse oorlogsgraven in Nederland

In 1944 landde de 1e Poolse Onafhankelijke Parachutisten Brigade (1 SBSpad) bij Oosterbeek en Driel in het kader van operatie Market Garden. De manschappen van de brigade kwamen vanuit heel Polen of om precies te zijn, van het grondgebied van De Tweede Poolse Republiek (afbeelding 1).

Verschuiven van grenzen

Na de inval van Duitsland op 1 september 1939 en de Sovjet-Unie 17 september 1939 werden gebieden in het westen en het oosten ingelijfd bij Duitsland respectievelijk de Sovjet-Unie. Uiteraard werden de gebieden van de Sovjet-Unie in 1941 bij de Duitse aanval op de Sovjet-Unie bezet door de Duisters. Als aan het einde van de oorlog als Duitsland is verslagen eist de Sovjet-Unie het in 1939 veroverde gebied opnieuw op en worden de gebieden ingelijfd bij de Socialistische Sovjet Republieken Oekraïne, Belarus en Litouwen. Ter compensatie worden in het westen gebieden van Duitsland Pools (afbeelding 2). Na nog wat ‘correcties’ in de jaren vijftig ontstaan de landsgrenzen zoals we die nu kennen.

Dit betekent dat meerdere manschappen van de brigade uit gebied komen dat nu onderdeel uitmaakt van landen zoals Oekraïne, Belarus, Litouwen of de Russische enclave rond Kaliningrad ten Noorden van Polen.

Slachtoffers uit de oostelijke gebieden

In februari 2023 publiceerde Graham Francis in de nieuwsbrief van de Arnhem 1944 Fellowship een lijst van de gesneuvelde Poolse parachutisten die kwamen uit deze gebieden. Hij gaf het artikel de titel ‘The Ukrainian Connection’.

In de lijst met 45 gesneuvelden staat de afkorting KIA voor ‘Killed in Action’, DoW voor Died of Wounds, en AOWC voor Arnhem Oosterbeek War Cemetry, ook wel bekend als ‘Airborne begraafplaats in Oosterbeek. Bekijk de lijst (in PDF).

Uiteraard ontvingen we toestemming voor het hergebruik van deze lijst.

Totale aandeel in de brigade

Aan het einde doet Graham Francis nog de volgende observatie: Van de 97 omgekomen parachutisten staan er 45* op de lijst als komende uit gebieden in het oosten die na de oorlog niet langer Pools waren. 32 daarvan komen uit gebied wat nu Oekraïne is. Hij extrapoleert dit en concludeert van de totale brigade zo’n 800 man uit deze gebieden komen waarvan zo’n 560 uit gebieden in de huidige Oekraïne.

Wat onbenoemd blijft is dat dit ook geldt voor ook generaal Sosabowski. Hij komt oorspronkelijk uit Stanisławów (tegenwoordig Ivano-Frankivsk in Oekraïne). Gebied wat toen hij werd geboren in 1892 overigens onderdeel uitmaakt van het keizerrijk Oostenrijk – Hongarije.

Kanttekening

Bij al deze analyses is het goed om een kanttekening te plaatsen. De regio’s waar we over spreken waar in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog zeer pluriform. Pas na de oorlog met het verschuiven van de grenzen volgden ook volksverhuizingen waardoor meer homogenen natiestaten ontstonden. Daarbij speelt natuurlijk mee dat de Joodse bevolkingsgroep, die voor de oorlog een substantieel aandeel van de bevolking vormde, voor een groot deel was weggevaagd in de holocaust.

Illustratief zijn daarvoor de kaart (afbeelding 3) met de verschillende dominante etnische groepen op het grondgebied van de Tweede Poolse Republiek. Ook interessant is het artikel van journalist Pieter van Os die beschrijft hoe in de regio mensen gevraagd naar hun (etnische) afkomst bij een volkstelling in die periode aangaven zich niet te vereenzelvigen met een natiestaat maar met de regio.

Vanuit de oostelijke gebieden naar Arnhem

Een deel van deze parachutisten week, toen in oktober 1939 Duitsland en de Sovjet-Unie Polen bezet hadden, uit naar Roemenië en Hongarije. Van daaruit vonden velen de weg naar Frankrijk en Groot-Brittannië om zich aan te sluiten bij het Poolse leger.

Een ander belangrijk deel werd door de Sovjets gedeporteerd naar werkkampen diep in de Sovjet-Unie. Zij die niet vermoord werden of de ontberingen van de kampen overleefden, konden zich pas vanaf 1941 aansluiten bij het Poolse leger toen de Sovjet-Unie in het geallieerde kamp kwam na de aanval van Duitsland. Sommige legden daarbij een afstand van 40.000 kilometer af op weg naar hun inzet bij Oosterbeek en Driel.

Afbeelding 1: Polen in 1930 met de verschillende districten
Wikipedia: By XrysD – Own work, CC BY-SA 4.0

Afbeelding 2: De verschuiving van de landsgrenzen na WO2
Wikipedia: By radek.s – Own work, CC BY-SA 3.0

Afbeelding 3: Etnische verdeling in Polen in 1921 Bron: https://www.edmaps.com/html/poland_1921_c.html

*) Eigenlijk 44 omdat hij ook een para noemt die uit Sint-Petersburg kwam maar deze stad was uiteraard nooit Pools.

De bevrijding van noordoost Nederland aan de hand van ‘Poolse strijders over de hondsrug’

In april 1945 vocht de Poolse Pantserdivisie onder leiding van generaal Maczek mee voor de bevrijding van noordoost nederland in Drente en Groningen. Daarbij werkten ze samen met Belgen van de Special Air Service, een soort van ‘special forces’. Eerder dit jaar verscheen het boek ‘Poolse strijders over de Hondsrug‘. Met behulp van het boek en beeldmateriaal schetsen we enkele highligts van deze acties.

8 en 9 april 1945

Op 8 april maakten de Polen om vier uur ’s middgs contact met de Belgen bij Coevorden ter voorbereiding om de brug bij Oosterhesselen in te nemen over de Verlengde Hoogeveense vaart. Deze was waarschijnlijk sterk genoeg om de zware Sherman tanks te dragen.

Op 9 april namen de Polen in samenwerking met de Belgen de brug bij Oosterhesselen in. De Poolse genie versterkte op advies van lokale ingenieur van Rijkswaterstaat de brug met tramrails. In de avond van 9 april kwamen meer en meer Polen aan in Coevorden vanuit Duitsland. Zo startte hun belangrijke bijdrage aan onze bevrijding. Om half tien ’s avonds reed de eerst Poolse tank over de brug.

10 april 1945

Op 10 april trokken grotere aantallen Polen over de Verlengde Hoogeveense vaart over de burg bij Oosterhesselen. Op die dag bevrijdden ze plaatsen in Drente zoals Nieuwlande en Hollandsche veld. Helaas gaat dit niet zonder verliezen. Bij Wezuperbrug stak een Poolse patrouille het Oranjekanaal over waarbij ze stuitte op Duitse tegenstand. Hierbij sneuvelden Józef Turkowiak (34 jaar oud) en Stefan Jan Kosztubajda (27 jaar).

Ook raakte bij gevechten bij Noordbarge Stanisław Nowak gewond. Hij overleed de volgende dag in een militair hospitaal in Emmen aan zijn verwondingen, 36 jaar oud.

https://youtu.be/v-48C00bM8c

11 April 1945

Nadat op 10 april Emmen was bevrijd, trokken de Polen op 11 april verder op naar het noorden, noord-oosten. Bij Odoorn sneuvelt tankcommandant Bolesław Laskowski. Op het moment dat hij zijn tankpeloton halt liet houden om de omgeving te verkennen, werd hij door een Duitse kogel geraakt en viel van de tank. Zwaargewond werd hij afgevoerd naar naar het ziekenhuis in Emmen maar overleed onderweg 30 jaar oud.

12 april 1945

Deze dag in 1945 leverden de Polen en Belgen strijd rond plaatsen als Borger en Standkanaal. De Belgen verloren drie man bij Veele. De Polen verloren die dag in totaal 5 man. Onder hen Stanisław Kowalczyk, 38 jaar oud, als een Duitse granaat explodeert in zijn carrier vlak bij de Eeserbrug bij Borger. In Buinen sneuvelde Stanisław Bieliniec. Burgers wilde hem te hulp schieten. Het achtjarige zoontje Jacob Dieters werd hierbij dodelijk getroffen door een verdwaalde kogel.

Over de bevrijding van Vlachtwedde vertelt een bewoonster op de site ‘De Verhalen van Groningen’: “De Polen waren aardig tegen ons. Ze kookten slachterij in een emmer die ze bij de stelmaker W. Smid in de grond hadden gezet en vroegen mij of ik ook wat wilde. Ik kon ze niet verstaan, maar begreep ze wel.” De foto die u ziet in onderstaande video werd gemaakt in het najaar 1944 in Brabant maar is een mooie illustratie hoe Polen kinderen voedden.

Hoogtepunt van de dag was voor de Polen de bevrijding van gevangenen Kamp Oberlangen net over de Duitse grens. Toen de militairen hoorden van Poolse gevangen net over de grens reden ze met enkele tanks, tegen hun orders in, de Duitse grens over. In het kamp troffen ze ruim 1700 Poolse vrouwen. Zij waren na de Opstand van Warschau door de Duitsers krijgsgevangen genomen en kwamen in dit kamp terecht. Wat volgde was een emotioneel weerzien maar daarover de komende dagen nog meer.

13 April 1945

Op dertien april trokken de Polen op richting Tange-Alteveer. Daarbij stuitte ze op een Duitse verdedigingslinie. Bij de gevechten die volgde verdient luitenant-kolonel Karol Józef Complak hoge onderscheidingen, de Britse Distinguished Service Order en de Nederlandse Bronzen Leeuw omdat hij vooraan in de vuurlinie leiding geeft aan de opmars.

“On 12th April 1945 in the Tange-Onstwedde/Holland/ the Ist Infantry Brigade attacked a strongly defended enemy position under extremely heavy enemy fire. Lieutenant Colonel Complak seeing that our attack was held up by enemy fire, put his command post in the area of the forward company, and despising the personal danger, commanded and co-ordinated the attack of the leading company’s. With the support of the self propelled guns, which were playing the part of infantry support tanks, thus making it possible for the attack to go forward. In this way, being in the fore front of the attack and giving a fine display of bravery and coolness, Lieutenant Colonel Complak stormed with his men the first row of houses in Tange. In no time the localities of Tange and Onstwedde were taken, the enemy had heavy losses / 70 Killed and more than 100 prisoners/ our losses were exceedingly small. Without Lieutenant Colonel Complak’s presence, this attack on very heavily defended enemy’s position, would have been very costly, both in men and time lost. Throughout the fighting in France, Belgium, Holland and Germany, Lieutenant Colonel Complak has shown great coolness and personal bravery and been an example of true Soldier’s bravery on the Battlefield”.
Recommendation by : Major General Rudnicki, D.S.O., GOC 1st Armoured Division.
Dated : 28th June 1945 via Warrelics

De Polen namen ruim honderd Duitsers krijgsgevangen en bevrijdde Tange-Alteveer. Bij de gevechten sneuvelt Bernhard Grabowski.

De meeste Poolse soldaten die in april sneuvelden zijn overgebracht naar Breda in de jaren na de oorlog. Zo niet het lichaam van Bernhard Grabowski. Hij ligt samen met twee Nederlandse verzetsstrijders, Jacob Feringa en Hendrik Lever onder een monument op de lokale begraafplaats.

In totaal verloren de Polen op 13 april Polen zeven man. Drie van hen als gevolg van verkeersongelukken als ze een bezoek wilden brengen aan Oberlangen wat de dag daarvoor bevrijd was.

De bevrijdde plaatsen op die dag zijn Alteveer, Blijham, Bourtange, Gasselte, Gasselternijveen, Gieten, Gieterveen, Holte, Nieuw Buinen, Nieuwe Pekela, Ommelanderwijk, Veelerveen, Veendam, Wedde, Wedderveer en Wildervank.

14 april 1945

Op dei dag bevrijdde de Poolse pantserdivisie plaatsen zoals Meeden, Muntendam, Oude Pekela, Westerlee en Zuidwending.

De divisie verloor twee man: Fuselier Piotr Malinowski en korporaal Roch Kiroja. Kijora raakte de 13^de april gewond bij Plaggenborg en overleed in een noodhospitaal in Sellingen. Kijora diende onder de naam Stankiewicz. Het vechten onder een pseudoniem was om de familie thuis te beschermen mochten de soldaten ooit gevangen genomen worden door de Duitsers.

Net over de grens
Die dag leden de Polen zware verliezen bij de strijd bij Dörpen voor de brug over het Küstenkanaal net over de Duitse grens. De slachtoffers van deze strijd zijn begraven in Duitsland en vallen daarmee buiten de scope van deze website.

15 april 1945

Op vijftien april bevrijdden de Polen de plaatsen Heiligerlee, Midwolda, Nieuwe Statenzijl, Oostwold, Scheemda, Winschoten en Zuidbroek.

Die dag verloor de divisie drie man. Schrijnend in het geval van Jan Andrzej Kozakiewicz. Hij is een van de Polen die naar Oberlangen reisde op zoek naar familie. Zijn jeep raakte in een greppel. Zijn zus vond haar broer na al die jaren oorlog terug in de ziekenboeg van kamp Oberlangen. Hij was helaas aan zijn verwondingen bezweken en werd 22 jaar oud.

16 april

Op 16 april komen drie Polen om. Het lichaam van korporaal Stanisław Fredecki werd in de omgeving van Winschoten gevonden. De aanname is dat hij zichzelf van het leven heeft beroofd (zelfdoding kwam vaker voor, lees bijvoorbeeld het verhaal van de parachutist Mikiciuk). Opmerkelijk genoeg staat in Winschoten nog een grafsteen met zijn naam hoewel hij in 1960 werd overgebracht naar Breda.

17 April

Op 17 april overleden 8 soldaten van de brigade. Sommige sneuvelden in het gevecht. Een viertal overleed die dag in de verschillende militaire hospitalen. Zes van hen vonden na de oorlog hun laatste rustplaats in Breda. Korporaal Leon Lampert vond zijn laatste rustplaats op Jonkersbos bij Nijmegen.

Het verhaal van Korporaal Teofil Andrzej Małkowski valt op om twee redenen. Ten eerste werd hij dodelijk getroffen in zijn hoofd door een kogel via een kijkgat van de tank. Het schot zou zijn gelost door een NSB-boer. In een vermoedelijke wraakactie door de Binnenlandse Strijdkrachten werd hij en zijn gezin vermoord (lees blog over Doofpotbewakers op Polen in Beeld). Ten tweede werd na de oorlog zijn lichaam niet teruggevonden in Winschoten waar hij zou zijn begraven. Hij is tot op heden vermist.

De foto boven dit bericht toont de bevrijdde Poolse vrouwen van kamp Oberlangen. 
© IWM (HU 106428)